કેટલાક પ્રોત્સાહક સુધારાઓ:
- SC અધિકારીઓ અને કોન્સ્ટેબલરીમાંSCક્વોટાને પરિપૂર્ણ કરે છે
- ન્યાયાધીશોમાંસુધારલે જાતિ વૈવિધ્યતા
- રાજ્ય સરકાર તેના કુલ કાનૂની સહાય બજેટમાં 85% યોગદાન આપે છે
સતત શૂન્યવકાશ:
- ગુજરાતના રેન્કિંગમાંનાટ્યાત્મક ઘટાડો થયો છે, જે 2025માં ચોથાક્રમાંકથીસાતમાંસ્થળેથી ઘટીને અગિયારમાં સ્થળે આવી ગયુ છે. ચાલુ વર્ષનું રેન્કિંગ રાજ્યના ક્ષમતામાં સતત શૂન્વકાશ ઉજાગર કરે છે.
ગુજરાત, અમદાવાદ ૧૫ એપ્રિલ ૨૦૨૫: દેશમાં એકમાત્ર ન્યાય આપવાની બાબતે પર રાજ્યોનુંરેન્કિંગ આપતા 2025 ઇન્ડિયા જસ્ટીસ રિપોર્ટ (IJR)આજે રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો જે હાઇકોર્ટનાન્યાયાધીશો અને હાઇકોર્ટનાકર્મચારીઓમાં સૌથી વધુ ખાલી જગ્યા હોવાનું દર્શાવે છે. IJR 2025એગુજરાતને ન્યાયતંત્રમાં 14મો અને કાનૂની સહાયમાં 13મો ક્રમાંક આપ્યો હતો, જ્યારે 18 મોટા અને મધ્યમ કદના રાજ્યો (પ્રત્યેકમાં એક કરોડથી ઓછી વસ્તી)માં એકંદરે 11મો (2022: 4થો)ક્રમાંક આપ્યો છે.
જ્યારે કર્ણાટક દ્વારા એકંદરેટોચની સ્થિતિ જાળવી રાખવામાં આવી હતી, ત્યાર બાદ આંધ્રપ્રદેશનો ક્રમ આવે છે, જે 2022માં પાંચમાંક્રમેથી ઉપર આવ્યું હતું, તે પછી તેલંગણા (2022 રેન્કિંગઃ 3જુ) અને કેરળ (2022 રેન્કિંગઃ 6ઠ્ઠુ)નો ક્રમ આવે છે. સાત રાજ્યોમાંથી(પ્રત્યેકમાં એક કરોડથી ઓછુ વસ્તી) સિક્કીમ (2022: 1લો), ત્યાર બાદ હિમાચલ પ્રદેશ (2022: 6ઠ્ઠો) અને અરુણચલ પ્રદેશ (2022: 2જો) ક્રમાંક ધરાવે છે..
ઇન્ડિયા જસ્ટિસ રિપોર્ટ (IJR) સૌપ્રથમ ટાટા ટ્રસ્ટ્સ દ્વારા શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો, જેની પ્રથમ રેન્કિંગ 2019માં પ્રકાશિત થઈ હતી. આ રિપોર્ટની ચોથી આવૃત્તિ, સેન્ટર ફોર સોશિયલ જસ્ટિસ, કોમન કોઝ, કોમનવેલ્થ હ્યુમન રાઇટ્સ ઇનિશિયેટિવ, દક્ષ, TISS-પ્રયાસ, વિધિ સેન્ટર ફોર લીગલ પોલિસી અને હાઉ ઇન્ડિયા લિવ્સ, IJR ના ડેટા પાર્ટનર સહિતના ભાગીદારોના સહયોગથી તૈયાર કરવામાં આવી છે.
24 મહિનાના સખત માત્રાત્મક સંશોધન દ્વારા, IJR 2025, અગાઉના ત્રણની જેમ, ફરજિયાત સેવાઓને અસરકારક રીતે પહોંચાડવા માટે તેમના ન્યાય વિતરણ માળખાને સક્ષમ બનાવવામાં રાજ્યોના પ્રદર્શન પર નજર રાખે છે. અધિકૃત સરકારી સ્ત્રોતોમાંથી નવીનતમ સત્તાવાર આંકડાઓના આધારે, તે ન્યાય વિતરણના ચાર સ્તંભો – પોલીસ, ન્યાયતંત્ર, જેલ અને કાનૂની સહાય પર અન્યથા ઓછા ડેટાને એકસાથે લાવે છે. દરેક સ્તંભનું વિશ્લેષણ બજેટ, માનવ સંસાધનો, કાર્યભાર, વિવિધતા, માળખાગત સુવિધાઓ અને વલણો (પાંચ વર્ષના સમયગાળામાં સુધારો કરવાનો ઈરાદો) ના પ્રિઝમ દ્વારા રાજ્યના પોતાના જાહેર કરેલા ધોરણો અને માપદંડો સામે કરવામાં આવ્યું હતું. આ આવૃત્તિમાં 25 રાજ્ય માનવ અધિકાર પંચોની ક્ષમતાનું પણ અલગથી મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું છે (વધુ માટે SHRC સંક્ષિપ્ત જુઓ) અને તેમાં અપંગ વ્યક્તિઓ માટે મધ્યસ્થી અને ન્યાયની પહોંચ પરના નિબંધોનો સમાવેશ થાય છે.
ઈન્ડિયા જસ્ટિસ રિપોર્ટની ચર્ચા કરતા, ન્યાયાધીશ (નિવૃત્ત) મદન બી. લોકુરે ટિપ્પણી કરતા જણાવ્યું હતુ કે, “જ્યારે કોઇ વ્યક્તિ સિસ્ટમ સાથે સંકળાયેલો હોય તેનો ન્યાય મેળવવાની પ્રક્રિયાની સજા આપવાની પ્રક્રિયા સાથેનો પહેલો સામનો થાય છે. પોલીસ સ્ટેશનો, પેટાકાનૂની સ્વયંસેવકો અને જિલ્લા અદાલતો સહિત ફ્રન્ટલાઈન ન્યાય પ્રદાતાઓને યોગ્ય રીતે સજ્જ અને તાલીમ આપવામાં આપણી નિષ્ફળતાને કારણે, આપણે જાહેર વિશ્વાસ તોડી નાખીએ છીએ. આ સંસ્થાઓ સમાન ન્યાય પ્રત્યેની આપણી પ્રતિબદ્ધતાને રજૂ કરવાનો છે. આપણા સમગ્ર ન્યાય માળખાની મજબૂતાઈ સંપર્કના આ મહત્વપૂર્ણ પ્રથમ બિંદુઓ પર આધારિત છે. ઈન્ડિયા જસ્ટિસ રિપોર્ટની ચોથી આવૃત્તિ નિર્દેશ કરે છે કે સંસાધનોને પૂરતું ધ્યાન આપવામાં ન આવતા સુધારાઓ થોડા અને ઘણા દૂર રહે છે. અરે, ન્યાય મેળવવાનો બોજ ન્યાય શોધતી વ્યક્તિ પર રહે છે, અને રાજ્ય પર નહીં.”
ઈન્ડિયા જસ્ટિસ રિપોર્ટના ચીફ એડિટર શ્રીમતી માયા દારુવાલાએ જણાવ્યું હતું કે, “જેમ જેમ ભારત લોકશાહી, કાયદાનું શાસન ધરાવતું રાષ્ટ્ર બનવાના સોમાં વર્ષમાં આગળ વધી રહ્યું છે, તેમ તેમ કાયદાનું શાસન અને સમાન અધિકારોનું વચન જ્યા સુધી સુધારેલી ન્યાય વ્યવસ્થા દ્વારા તેનો અમલ કરવામાં નહી આવે પોકળ રહેશે. સુધારો વૈકલ્પિક નથી. તે તાતી જરૂરિયાત છે. સારી રીતે સંસાધનોવાળી પ્રતિભાવશીલ ન્યાય વ્યવસ્થા એક બંધારણીય આવશ્યકતા છે જેનો અનુભવ દરેક નાગરિક માટે ઉપલબ્ધ રોજિંદા વાસ્તવિકતા તરીકે થવો જોઈએ.”
ગુજરાતનો ક્રમાંકઃ સ્તંભ અનુસાર
| IJR 4 | IJR 3 | |
| એકંદરે | 11 | 4 |
| પોલીસ | 9 | 8 |
| વ્યક્તિઓ | 9 | 6 |
| ન્યાયતંત્ર | 14 | 9 |
| કાનૂની સહા. | 13 | 3 |
ન્યાયતંત્ર વ્યવસ્થામાં વધી રહેલી ખાલી જગ્યાઓ
2024ના અનુસાર સુધીમાં, હાઈકોર્ટમાં 38% (દેશમાં સૌથી વધુ)થી લઈને હાઈકોર્ટ સ્ટાફમાં લગભગ 47% ખાલી જગ્યાઓ ખાલી હતી, જે તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો (UT)માં સૌથી વધુ છે. 2023 સુધીમાં, ગુજરાત પોલીસ કોન્સ્ટેબલરીમાં 29% ખાલી જગ્યાઓ હતી જેમાંથી માત્ર 16% મહિલાઓ હતી.
ગુજરાત ફોરેન્સિક વિભાગમાં, ફોરેન્સિક લેબમાં દર બે વૈજ્ઞાનિક સ્ટાફમાંથી 1 ખાલી જગ્યાઓની ઘટ છે અને વહીવટી સ્ટાફની 46% અછત છે.
2010થી 2022ની વચ્ચે, રાજ્ય પોલીસમાં જાતિ ક્વોટાને પૂર્ણ કરવામાં અસમર્થ રહ્યું છે. 2016થી રાજ્યમાં ક્વોટા પૂર્ણ થયા પછી, ST કોન્સ્ટેબલની સરખામણીમાં એસટી કોન્સ્ટેબલની ખાલી જગ્યાઓ 20%થી વધુ હતી. 2023માં OBC કોન્સ્ટેબલની સરખામણીમાં દરેક 4 માંથી 1 જગ્યાઓ ખાલી હતી, જ્યાં રાજ્યમાં જાતિ ક્વોટા કરતાં વધુ જગ્યાઓ હતી. ન્યાયતંત્રમાં, ગુજરાત 2022થી ST ન્યાયાધીશો માટે અનામત રાખવામાં આવેલા તેના હોદ્દામાંથી માત્ર 2% જ મેળવી શક્યું છે. નીચલા ન્યાયતંત્રમાં મહિલાઓનો હિસ્સો ફક્ત 20% હતો – જે રાષ્ટ્રીય સરેરાશ 38% કરતા ઘણો ઓછો છે.
જેલ
ગુજરાતની 32 જેટલો તેમની ક્ષમતાના 18%થી વધુ છે અને એકંદરે 40% સ્ટાફની અછત સાથે ચાલે છે. જેલ સ્ટાફમાં, જેલ અધિકારીઓ (43%) અને સુધારક કર્મચારીઓ (44%)માં ખાલી જગ્યાઓ સૌથી વધુ છે. દરેક ચાર જેલમાંથી 1 જેલમાં 150-250%ની વચ્ચે ઓક્યુપન્સી રેટ નોંધાયો છે. 2021થી 2022ની વચ્ચે, તેણે તેના અધિકારીઓમાં ખાલી જગ્યાઓમાં વધારો એટલે કે – 30%થી 43%નો વધારો નોંધાવ્યો હતો. તેના તબીબી કર્મચારીઓમાં ખાલી જગ્યાઓ બમણી થઈને 28% થઈ ગઈ છે અને સુધારક કર્મચારીઓમાં અછત 44% રહી હતી.
કાનૂની સહાય
કાનૂની સહાયમાં, રાજ્ય તેના કુલ કાનૂની સહાય બજેટમાંથી 87% ફાળો આપતું હોવા છતાં, તે તેનો માત્ર 78% ઉપયોગ કરી શક્યું છે. 2022-23માં NALSA ભંડોળનો ઉપયોગ પણ ઘટીને 69% થયો હતો. તેના 18000 ગામડાઓ માટે 191 કાનૂની સેવા ક્લિનિક્સ હતા, જે સરેરાશ 93 ગામડાઓને સેવા આપતું એક ક્લિનિક હતું.
IJR 2025એ તાત્કાલિક અને પાયાના સુધારા બંનેનો પુનરોચ્ચાર કર્યો છે. તેમાં ખાલી જગ્યાઓ તાત્કાલિક ભરવા અને પ્રતિનિધિત્વ વધારવાની વાત કરવામાં આવી છે. બદલી ન શકાય તેવા પરિવર્તનને અસર કરવા માટે, તેણે ન્યાય વિતરણને આવશ્યક સેવા તરીકે નિયુક્ત કરવાનો આગ્રહ કર્યો છે.
———
